Voor meer info zie: Beschermd historisch gebouw
Oorlogsmonument – Herdenkingsmonument oorlogsslachtoffers WO I & II (*)
Herdenkingsmonument
Bronzen gedenkplaat Pastoor Alphons Vanroy
In de Onze-Lieve-Vrouwekerk
De steen
Klik hier voor ligging op Google Maps
Aan het begin van de trappen langs het Lemmeshuis ligt een enorme zwerfkei. Deze dikke steen diende eertijds als verhoog voor de veldwachter die ‘s zondags na de hoogmis de bevolking de gemeenteberichten afkondigde. Bij deze steen vergaderde in het Ancien Regime de schepenbank die de burgerlijke en gerechtelijke zaken van de gemeente regelde. Uit de archieven blikt dat tijdens een onderzoek naar een moord destijds de chirurgijn de dikke steen gebruikte om een autopsie uit te voeren van het slachtoffer.
Op de plaats van deze steen, die oorspronkelijk een 25-tal meter meer naar het rond punt tegen de destijds hoge muur van het kerkhof lag, stond de wellicht eerste onderwijzerswoning, school en gemeentehuis van Zutendaal.
Sedert 1310 oefenden de Paters van Averbode in de parochie de functie van pastoor uit en stonden tevens in voor het onderwijs. Dit gebouw was het oudst gekende “schoolgebouw”. Pastoor Vandebeeck schreef “De onderwijzer woonde in het kerkhuis, tegen het kerkhof naast de trapkens, en gaf daar les. Rond 1754 werd dit huis door de kerk afgestaan aan de gemeente. Het schoollokaal, gebouwd tegen het kerkhof en half op de weg, was eng en vochtig. Het bevatte enkele banken, een bord, een ketterkas, de letterplankjes en de schrijfboorbeelden. Deze lokalen bleven in gebruik tot 1859, maar in 1860 werden er nieuwe gebouwen betrokken. Deze lagen enkele meters verder (op het huidige vijverplein dat toen nog een vijver en modderpoel was) en waren ruim en luchtig. Nieuwe schoolmeubelen en beter gerief kwam er tezelfdertijd”. In 1861 werd dit oude gemeentehuis afgebroken, het kerkhof rond de kerk verruimd en een nieuwe hoge muur langs de huidige daalstraat gebouwd.
Erfgoedhuis Sjaolhuus
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Deze (hoofd)onderwijzerswoning behoorde tot de vroegere gemeentelijke jongensschool die in 1925 in gebruik werd genomen nadat het gebouw op het vijverplein uit zijn voegen barstte. Het hoge aantal leerlingen en de functie van gemeentehuis noopte tot een grotere nieuwbouw op een ruimere plaats.
Tijdens de tweede wereldoorlog op 12 mei 1940 werd de school door het Duitse leger ingericht als veldhospitaal.
Na bewoning door de hoofdonderwijzers Leonard Philips en Antoon Winten kreeg deze woning na 1973 nog functies als bibliotheek, kunstkring ‘t Zolderke en schoolsecretariaat.
De schoolgebouwen werden inmiddels volledig vernieuwd. Enkel deze woning werd in zijn oorspronkelijke staat gevrijwaard.
Sedert 2020 bestemde de gemeente het gebouw tot erfgoedhuis en werd het documentatiecentrum er in ondergebracht, beheerd door de erfgoedbeweging Soennes & Swaerdes.
Erepark gesneuvelden en oudstrijders
Klik hier voor de ligging op Google Maps
In volle oorlogstijd, op 4 maart 1943, kondigt de gemeenteraad van Zutendaal de opening van een nieuw kerkhof aan. Op 1 mei 1943 is het in gebruik.
Op het ereperk vinden we begraafplaatsen van oudstrijders en weggevoerden van beide wereldoorlogen, 24 van WO I en 62 van WO II, waaronder Mechtildis Oyen, in de volksmond gekend als ‘Tilke vanne Baoi’ en haar zus Catharina.
Het kerkhof is eveneens de laatste rustplaats van Gaston Delsaer en vader Geusens en zijn twee zonen die omkwamen tijdens de tweede wereldoorlog.
Frans Lemmens en Lambert Oyen, alhoewel eveneens slachtoffers van de tweede wereldoorlog, rusten niet in Zutendaalse grond.
Gedichtsteen voor de Sterrenkinderen
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Gedenkplaat Gemeentehuis
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Lichttoren
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Een loeiende sirene op de eerste donderdag van de maand. Dat is wat vele Zutendalenaren zich herinneren van de Lichttoren, een metalen pyloon met een sirene die sinds 1929 het uitzicht bepaalt van de hoogste plek in het centrum. Hij werd door de Belgische staat gebouwd en diende als lichtbaken voor de burgerluchtvaart op de lijn Keulen-Brussel. Dergelijke torens stonden ook nog op andere plaatsen.
Kort voor het uitbreken van de tweede wereldoorlog werd de lichttoren permanent bemand door een waker van de overheidsdienst Waters en Bossen en bijkomend gebruikt als brandwachttoren.
Na de oorlog nam de Burgerlijke Bescherming de Lichttoren over en werd een sirene aangebracht. Vanuit Brussel werd die maandelijks getest. In 1979 koopt de gemeente Zutendaal de Lichttoren en bijhorende grond voor de bouw van een cultuurcentrum en gemeentehuis. Na een halve eeuw lijken op dat moment de dagen van de Lichttoren geteld. Uiteindelijk mag hij toch blijven staan en biedt hij met zijn 72 treden nog steeds een prachtig vergezicht op een snel veranderend deel van Zutendaal. Jammer genoeg is hij niet toegankelijk voor het publiek.
Wijdingssteen
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Het kleine monument is een geschenk van Nettersheim. Het is een afgietsel van een wijdingssteen uit de tempelconstructie “Görresburg” in Netterssheim. Op de steen staan de matronen afgebeeld, drie inheemse moeder- en vruchtbaarheidsgodinnen in lange gewaden met grote koppen en met fruitkorven op de schoot.
Oude Vrije Meisjesschool
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Februari 1942. Het ‘Winterhulpprogramma’ wordt opgestart door meester Antoon Winten en enkele vrijwilligers. Een andere onderwijzer en cultureel duizendpoot Julien Verjans is voorzitter van ‘Winterhulp’. De ”soepkeuken” is gevestigd in de voormalige meisjes- en huishoudschool. De bevolking wordt gevraagd prei en selder te telen. Er waren ook mensen nodig die de soep klaar maakten. Hendrik Kints uit Lanaken ‘Sop Rikske’ zoals hij destijds genoemd was één van hen.
Huizen en mensen:
Mare
Rond 1870 is kwam hier een woning die bewoond werd door Gommaris (Mare) Teuwen (1793-1875, landbouwer, herbergier, winkelier gehuwd met Elisabeth Cops (1812-1897)
Bijnens, Schreurs, postmeester Becker
Klik hier voor de ligging op Google Maps
Geerkes en Joeste
Deze boerderij was destijds eigendom van Jan Bijnens (°1803) van Thommeze van Wiemesmeer, burgemeester van 1843-1850.
Nadat de kinderen Bijnens door huwelijk vertrokken waren kwam Joseph (Joest) Schreurs (1849-1941) hier wonen. Hij werd naamgever voor dit huis.
De naam ‘Geerkes’ komt van de voornaam Gerard (Gierke – Geerkes).